प्राकृतिक सम्पदा भन्नाले प्रकृतिले स्वत: प्रदान गरेका तिनी स्रोतहरूलाई जनाइन्छ, जसलाई मानिसले आफ्नो जीवनयापन, विकास, तथा उन्नतिका लागि प्रयोग गर्छ। सांस्कृतिक सम्पदामा मानिसको श्रम द्वारा प्राप्त भएको हुन्छ भने बिना मानिसको श्रम प्रकृतिले दिएको वरदानलाई प्राकृतिक सम्पदा भनिन्छ। प्राकृतिक सम्पदाहरू (prakritik sampada) भन्नाले हिमाल, नदी, वनस्पति, तालतलैया, झरना, राष्ट्रिय निकुञ्ज, वन्यजन्तु आरक्ष, वनजङ्गल आदिलाई प्राकृतिक सम्पदा भनिन्छ। नेपाल प्राकृतिक सम्पदाले भरिपूर्ण देश पनि हो। नेपालका केहि प्राकृतिक सम्पदाहरुको नाम लिनु पर्दा सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्ज, चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज।
यी सम्पदाहरू प्राकृतिक रूपमा पृथ्वीमा पाइन्छन् र कुनै मानवीय प्रयास बिना नै उत्पन्न हुन्छन्।
प्राकृतिक सम्पदाका प्रकारहरू
प्राकृतिक सम्पदालाई विभिन्न आधारमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ, तर मुख्यतः निम्न प्रकारमा विभाजन गर्न सकिन्छ:
१. नवीकरणीय (Renewable Resources)
यी सम्पदाहरू समयको साथ पुन: प्राप्त गर्न सकिन्छ। उदाहरण:
- सूर्यको ऊर्जा
- हावा
- पानी
- वनस्पति र बनजंगल
२. अनवीकरणीय (Non-Renewable Resources)
यी स्रोतहरू एक पटक प्रयोग गरिसकेपछि पुन: प्राप्त गर्न सकिँदैन वा धेरै लामो समय लाग्छ। उदाहरण:
- खानीजन्य स्रोत (सुन, चाँदी, तामा)
- पेट्रोलियम पदार्थ (तेल, ग्यास)
- कोइला
प्राकृतिक सम्पदाका उदाहरणहरू
पानी: खाने, सिंचाइ, तथा जलविद्युत उत्पादनको लागि।
माटो: कृषि उत्पादनको आधार।
वन: इन्धन, काठ, जडीबुटी र जैविक विविधताका लागि।
खनिज पदार्थ: औद्योगिक उत्पादन, गहना, तथा निर्माण कार्यमा प्रयोग।
हावा र घाम: वातावरण र ऊर्जाको स्रोत।
प्राकृतिक सम्पदाको महत्व
प्राकृतिक सम्पदा कुनै पनि देशको आर्थिक, सामाजिक र पर्यावरणीय विकासको मूल आधार हो। यसको महत्त्व यसप्रकार छ:
- कृषि तथा खाद्य उत्पादनमा सहयोग
- रोजगारी सिर्जना
- ऊर्जा उत्पादन
- जैविक विविधता संरक्षण
- पर्यटन प्रवर्द्धन
प्राकृतिक सम्पदाको संरक्षण किन आवश्यक छ?
आजको दिनमा जनसंख्या वृद्धि, अति उपयोग, तथा प्रदूषणका कारण प्राकृतिक सम्पदाहरूमा संकट उत्पन्न हुँदै गइरहेको छ। यदि हामीले सही तरिकाले उपयोग गरेनौं भने यी स्रोतहरू समाप्त हुन सक्छन्।
संरक्षणका उपायहरू:
- दिगो विकासको अवधारणामा आधारित नीति बनाउने
- पुन: प्रयोग र पुनः चक्रण (recycling) को अभ्यास गर्ने
- जंगल संरक्षण र वृक्षारोपण गर्ने
- पानी र ऊर्जाको खपत घटाउने
प्राकृतिक सम्पदा भनेको प्रकृतिले दिएका अनमोल उपहारहरू हुन्। तिनीहरूको संरक्षण र सन्तुलित उपयोग गर्नु हाम्रो कर्तव्य हो। हामीले आज सही कदम चाल्यौं भने मात्र भविष्यका पुस्ताहरूले पनि यी सम्पदाको लाभ उठाउन सक्नेछन्।