राष्ट्रिय सम्पदा भनेको कुनै राष्ट्रको पहिचान, गौरव, र सभ्यताको प्रतीक हो। प्राकृतिक तथा सांस्कृतिक सम्पत्तिहरूलाई राष्ट्रिय सम्पदा (Rashtriya sampada) भनिन्छ जुना राष्ट्रका साझा सम्पत्ति मानिन्छन्। यो सम्पदा प्राकृतिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक, सामाजिक तथा भौतिक क्षेत्रहरूसँग सम्बन्धित हुन सक्छ। यी सम्पदाहरू कुनै व्यक्ति वा समुदायको मात्र नभई सबैका साझा हो। धार्मिक तथा ऐतिहासिक स्थल, दरबार, संग्राहालय, हिमाल, राष्ट्रिय निकुञ्ज, नदी, ताल, वनजङ्गल आदि कुराहरु राष्ट्रिय सम्पदाहरू हुन्। सम्पदा भनेको मूर्त मात्र हैन, अमूर्त सम्पदा पनि हुने गर्दछ जस्तै भाषा, संस्कृति, ज्ञान आदी पनि राष्ट्रिय सम्पदा भित्रै पर्दछन्। सम्पदाहरूले हाम्रो इतिहासलाई झल्काउने गर्दछ त्यसैले सम्पदाहरुलाई जोगाई राख्नु पर्ने हुन्छ। सम्पदाहरूले विदेशी पर्यटकहरुलाई पनि आकर्षित गर्ने गर्दछ जुन वैदेशिक मुद्रा आर्जनको एक श्रोत पनि हो। प्राकृतिक सम्पदाहरुले त झन विदेशी पर्यटकहरुलाई आकर्षित गर्नुको साथ साथै प्राकृतिक वातावरणको रक्षा गर्न पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको हुन्छ।
राष्ट्रिय सम्पदाको परिभाषा
राष्ट्रिय सम्पदा भन्नाले राष्ट्रले गर्व गर्न सक्ने, संरक्षण गर्नुपर्ने र भावी पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्नुपर्ने ती सबै वस्तुहरू, स्थलहरू, परम्पराहरू, सांस्कृतिक चिन्हहरू र प्राकृतिक संसाधनहरूलाई जनाइन्छ। यी सम्पदाहरूले राष्ट्रको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, पर्यावरणीय र सामाजिक पक्षलाई उजागर गर्छन्।
राष्ट्रिय सम्पदाका प्रकारहरू
१. प्राकृतिक सम्पदा
प्राकृतिक सम्पदामा प्रकृतिले दिएको उपहारहरू पर्दछन्। जस्तै:
- हिमालहरू (सगरमाथा, गणेश हिमाल, माछापुच्छ्रे)
- नदीहरू (गण्डकी, कोशी, कर्णाली)
- वनजंगल, जैविक विविधता
- राष्ट्रिय निकुञ्ज र संरक्षित क्षेत्रहरू (चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज, बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज)
- जलप्रपात, तालतलैया (रारा ताल, फेवा ताल)
२. सांस्कृतिक सम्पदा
सांस्कृतिक सम्पदाले समाजको जीवनशैली, परम्परा, भाषा, धर्म र कलालाई समेट्छ। जस्तै:
- मठमन्दिर (पशुपतिनाथ, स्वयम्भूनाथ, मुक्तिनाथ)
- जात्रा र पर्वहरू (इन्द्रजात्रा, गाईजात्रा, दशैँ, तिहार)
- सांस्कृतिक नृत्य र गीत (नेवार नाच, धाँन नाच, लोकगीत)
- कला, मूर्ति र चित्रकला
३. ऐतिहासिक सम्पदा
एउटा राष्ट्रको इतिहाससँग जोडिएका स्थल, भवन वा दस्तावेजहरू ऐतिहासिक सम्पदामा पर्छन्। जस्तै:
- लुम्बिनी (गौतम बुद्धको जन्मस्थल)
- हनुमानढोका दरबार, भक्तपुर दरबार, पाटन दरबार
- पुराना दरबार, किल्ला
४. सामाजिक सम्पदा
सामाजिक सम्पदाले राष्ट्रको सामाजिक संरचना, परम्परा र मूल्यहरूलाई जनाउँछ। उदाहरण:
- जातीय र भाषिक विविधता
- सहिष्णुता र मेलमिलापको संस्कृति
- पारिवारिक संरचना र सामाजिक बन्धन
५. वैज्ञानिक र प्राविधिक सम्पदा
राष्ट्रिय अनुसन्धान, आविष्कार, शिक्षा तथा प्राविधिक संस्थाहरू पनि राष्ट्रिय सम्पदाका भाग हुन्। जस्तै:
- नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठान (NAST)
- प्राचीन वैज्ञानिक परम्पराहरू (ज्योतिष, वास्तुशास्त्र)
राष्ट्रिय सम्पदाको महत्व
पहिचानको स्रोत: राष्ट्रिय सम्पदा राष्ट्रको सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र प्राकृतिक पहिचान हो।
आर्थिक योगदान: पर्यटकीय दृष्टिले महत्वपूर्ण सम्पदाहरूले देशको अर्थतन्त्रमा सहयोग पुर्याउँछन्।
शैक्षिक उपयोग: विद्यार्थीहरूले इतिहास, संस्कृति र परम्परा बुझ्न राष्ट्रिय सम्पदाको अध्ययन गर्छन्।
समाजमा एकता र गर्व: सम्पदाले राष्ट्रप्रेम र सामाजिक एकताको भावना विकास गर्छ।
अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता: युनेस्कोले विश्व सम्पदा सूचीमा समेटेका सम्पदाले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा चिनाउँछन्।
राष्ट्रिय सम्पदाको संरक्षण
सम्पदाको संरक्षण राष्ट्रको दायित्व हो। संरक्षणका उपायहरू:
- सरकारद्वारा ऐनकानून निर्माण र कार्यान्वयन
- स्थानीय समुदायको संलग्नता
- विद्यालय र कलेजहरूमा सम्पदाबारे शिक्षा
- सामाजिक संजाल र मिडियामार्फत जनचेतना
- पर्यटन नियमन र दिगो विकास
नेपालको केही प्रमुख राष्ट्रिय सम्पदा
| क्षेत्र | सम्पदाको नाम |
|---|---|
| प्राकृतिक | सगरमाथा, चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज |
| ऐतिहासिक | लुम्बिनी, हनुमानढोका दरबार |
| सांस्कृतिक | पशुपतिनाथ मन्दिर, स्वयम्भूनाथ |
| सामाजिक | जातीय विविधता, परम्परागत पर्वहरू |
राष्ट्रिय सम्पदा भनेको केवल वस्तु वा स्थल मात्र होइन, यो राष्ट्रको आत्मा हो। यसको संरक्षण हामी सबैको जिम्मेवारी हो। नेपालीको रूपमा हाम्रो कर्तव्य हो कि हामी आफ्ना राष्ट्रिय सम्पदाको मूल्य, महत्त्व र संरक्षणप्रति सधैं जागरूक रहौं। राष्ट्रिय सम्पदाको संरक्षणमा आजको लगानी भनेको भविष्यको पहिचान र समृद्धिको आधार हो।