आजको डिजिटल युगमा “एआई” वा “Artificial Intelligence” (कृत्रिम बुद्धिमत्ता) भन्ने शब्द बारम्बार सुनिन्छ। तर धेरैलाई यो शब्दको सही अर्थ थाहा नहुन सक्छ। यस लेखमा हामी एआई के हो, यसको इतिहास, प्रकार, प्रयोग, फाइदा र जोखिमका विषयमा विस्तृत जानकारी दिनेछौं।
एआई (AI) भनेको के हो?
एआईको पुरा अर्थ हो “कृत्रिम बुद्धिमत्ता”। यसले यस्तो प्रविधिलाई जनाउँछ जसमा मानवजस्तै सोच्ने, निर्णय गर्ने, र समस्याको समाधान गर्ने क्षमता हुन्छ। जब कम्प्युटर वा मेसिनले मान्छेले गर्ने जस्तै काम गर्छ – जस्तै कुरा बुझ्ने, सिक्ने, निर्णय गर्ने वा प्रतिक्रिया दिने – त्यो एआई हो।
एआईका प्रकारहरू
एआईलाई सामान्यतया तीन भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ:
- Narrow AI (Weak AI)
यो अहिलेको सबैभन्दा सामान्य एआई हो। यस्ता सिस्टमहरू विशेष कार्य गर्न मात्र सक्षम हुन्छन्। उदाहरण:
- Facial recognition,
- voice assistants (Siri वा Alexa),
- self-driving cars,
- Recommendation system (जस्तै Netflix वा YouTube मा)
- General AI (Strong AI)
यसले मान्छेजस्तै सबै प्रकारका काम गर्न सक्छ। यो अझै पूर्णरूपमा विकसित भइसकेको छैन। General AI मा मेसिन आफैं सोच्न, योजना बनाउन, सिक्न र समस्याको समाधान गर्न सक्छ।
- Super AI
Super AI भनेको यस्तो स्तरको एआई हो जसले मानवको क्षमताभन्दा पनि अगाडि जान्छ। यो भविष्यको कल्पना हो र अहिलेको विज्ञान अझै त्यहाँ पुगेको छैन।
एआई कहाँ प्रयोग हुन्छ?
आजको समयमा एआईका प्रयोगहरू विभिन्न क्षेत्रमा भइरहेका छन्। केही महत्वपूर्ण उदाहरण:
- स्वास्थ्य सेवा (Healthcare):
- बिरामीको रिपोर्ट विश्लेषण
- रोगको भविष्यवाणी
- रोबोटिक सर्जरी
- शिक्षा (Education):
- अनलाइन ट्यूटर
- भाषा अनुवाद
- विद्यार्थीको प्रगति मूल्यांकन
- व्यापार (Business):
- ग्राहक सेवा – च्याटबोट
- डेटा विश्लेषण
- विज्ञापन लक्ष्य निर्धारण
- यातायात (Transportation):
- Self-driving car
- ट्राफिक व्यवस्थापन
- रुट प्लानिङ
- कृषि (Agriculture):
- बालीको अवस्थाको निगरानी
- मल र सिचाइको योजना
- कीट नियन्त्रण प्रणाली
एआईका फाइदाहरू
- समय र श्रम बचत: मेसिनले काम गर्दा समय कम लाग्छ र मानव स्रोतको खपत कम हुन्छ।
- सटीकता: एआई प्रणालीले त्रुटि कम गर्छ।
- सिक्ने क्षमता: निरन्तर डेटा र अनुभवबाट सिस्टम अझै राम्रो बन्छ।
- खतरनाक कामहरूमा प्रयोग: एआई रोबोटहरूलाई यस्तो स्थानमा पठाउन सकिन्छ जहाँ मानव जान सक्दैन (जस्तै: स्पेस, गहिरो समुद्र, रसायनिक उद्योग आदि)।
एआईका चुनौतीहरू र जोखिमहरू
- रोजगारी गुम्ने डर: धेरै उद्योगमा एआईको प्रयोगले मान्छेको काम घट्न सक्छ।
- गोपनीयता (Privacy) को समस्या: एआईले ठूलो मात्रामा व्यक्तिगत डेटा संकलन गर्छ।
- नियन्त्रणको अभाव: भविष्यमा एआई अत्यधिक शक्तिशाली भएमा मानव नियन्त्रण बाहिर जान सक्छ।
- पूर्वाग्रह: एआईले प्रयोग भएको डेटा आधारमा निर्णय गर्छ, यदि त्यो डेटा पक्षपाती हो भने परिणाम पनि गलत हुन सक्छ।
एआई भनेको भविष्यको प्रविधि हो, जसले हाम्रो जीवनलाई सजिलो बनाइरहेको छ। यसको सही प्रयोगले शिक्षा, स्वास्थ्य, उद्योग, यातायातलगायत धेरै क्षेत्रमा ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छ। तर, यसको प्रयोग गर्दा जिम्मेवारीपूर्वक सोच्न आवश्यक छ ताकि यो मानव हितमै प्रयोग होस्।