के हो सनातन हिन्दू धर्म ?

सनातन शव्द त्यस्तो जीवन पद्धतिसंग सम्बन्धित विषयवस्तु हो , जो सधैं थियो र जसको उत्पत्ति र जन्म संग कहिल्यै ,कसैले सरोकार राख्न चाहेन / सकेन , र , जुन सिद्धांत अनादि कालदेखि सँधै रही रह्यो | सनातन त्यस्तो धर्म वा जीवन पद्धति हो जसको विकास प्रक्रिया अनवरत निरन्तर चलिरह्यो | जसरी यसका जन्मदाता कोही भेटिन्न त्यसरी नै यो मेरो प्रयाशले स्थापना भएको हो भन्नेपनि छैनन् | यो ईश्लाम , क्रिश्चियनिटी, बुद्धिज्म, जैनिज्म, जरथुस्त्रियन, पारसीक ,सेमेटिक आदि जस्तो कुनै न कुनै पैगंबर या ईश्वरीय दूतका संदेशहरुमा निर्भर रहेको देखिन्न |

धर्म भनिएका चिजहरुको सिद्धांत , तिनका दूत विशेष संग गासिएको क्रियाविधिद्वारा प्रभावित भएको पाइन्छ | तिनका पेगम्बरहरुको तत्कालिन जीवनशैली नै तिनका अनुयायीहरुकोलागि आधारशीला हुन पुगेको देखिन्छ | जवकि सनातन हिन्दू धर्म यस्तो परंपरा भन्दा एकदम अलग्ग छ | यो त्यस्तो प्रवाहमय विचारधारा र सरल जीवन पद्धति हो जो सागर झैँ गहिरो हिमाल झैँ उच्च भै अटल रहेको छ | यसको आदि , अंत केही छैन त्यसकारण अविनाशी ईश्वर सरह सर्वशक्तिमान परमात्मा प्रति यो सँधै अजेय रही निरंतर समर्पित हुँदै आएको छ | सनातन भित्रको सनातनले आदिदेखि अन्तसम्म रहीरहने वा जसको कहिल्यै अन्त नहुने वा जसको आरंभनै थाहा हुन नसक्ने भन्ने हो | त्यसैले जे सत्य हो त्यै सनातन हो | तर , जुरथुस्त भन्दा पहिले पारसी धर्मावलम्बी थिएनन , भगवान सिद्धार्थ गौतम भन्दा पहिले २८ बटा बुद्ध जन्मेका थिए तर बुद्ध धर्म थिएन | ईशु भन्दा पहिले मुसा थिए तर ईशाई मत थिएन | मुसा भन्दा पहिले यहुदी थिएनन | मुहम्मद भन्दा पहिले ईश्लाम धर्म थिएन | के थियो त भन्दा मात्र सत्य सनातन र यो नै सदा शर्वदा थियो , अझ भनौ शृष्टिको प्रारम्भदेखि निरन्तर आजसम्म रहदै आएको छ | सनातनी भित्र हेर्यौ भने पनि श्री कृष्णको गीता भगवान श्री कृष्ण जन्मिनु भन्दा पहिले थिएन |श्री रामको कथा राम जन्मिनु भन्दा पहिले थिएन | महालक्ष्मी समुद्र मंथन भन्दा पहिले थिइनन् | गणेश जन्मिनु भन्दा पहिले उनको अस्तित्व थिएन | पुराणहरु केलाउदा – शिव पुराण अनुसार शिवजीले विष्णु र ब्रह्माको शृष्टि गरे त्यसकारण विष्णु र ब्रह्मा सनातनी हुन् पुगेनन् | विष्णु पुराण अनुसार विष्णुले शिव र ब्रह्माजीलाई शृष्टि गरे त्यसकारण शिव र ब्रह्मा सनातन हुन् पुगेनन् | ब्रह्म पुराण अनुसार ब्रह्माले विष्णु र शिवजिको शृष्टि गरे त्यसकारण ति सनातनी कहलिएनन | देवी पुराण अनुसार देवीले ब्रह्मा, विष्णु र शिवजिको शृष्टि गरिन त्यसकारण ती तिनै सनातनी हुन् सकिनन् | यही रहश्य केलाउंदै हामी यो युगमा प्रवेश गरि सकेका छौं , त्रिगुण भित्र एक गुण र एकगुण भित्र त्रिगुण संधैं खोज्दछौ | यहि प्रक्रिया अनादिकालदेखि आजसम्म निरन्तर चलि रहेको छ |

सनातन र विश्वका अरु कथित धर्म विचको भेद
यस आर्यावर्तको प्रमुख धर्म सनातन हिन्दूधर्म हो | यसमा प्राचीनता ,विशालता समेटिएकोले गर्दा यसलाई ‘सनातन हिंदू धर्म’ भनिएको हो | यहूदी , ईशाइ ,मुशाई , ईश्लाम , बौद्ध, जैन ,शिख ,आदि धर्महरु जस्तो हिन्दूधर्म कुनै पोप या पेगम्बर वा कुनैव्यक्ति विशेषद्वारा स्थापित धर्म होइन | यो श्रिष्टिको प्रारम्भिक कालदेखि आजसम्म निरन्तर चलेर आएको कारण यसभित्र विभिन्न धर्महरु , मतमतांतरहरु , विभिन्न पन्थ ,आस्था एवं बिश्वाशहरु समष्ठिगत स्वरुपमा रहन सकेको हो | सनातन हिन्दू धर्मको सेरोफेरो भित्र पुजिदै आएका र तदअनुरुप आराध्य मानिएका भगवान राम ,कृष्ण ,परशुराम ,वामन ,बुद्ध आदि देवी देउताहरुलाई एकछिन पाखा लाउने जमर्को गर्यौं भनेपनि हिन्दू धर्मको सनातन मूल स्वरुपमा कुनै फरक पर्न जाँदैन | अरु धर्ममा तिनका सम्बन्धित महापुरुषहरुलाई पाखालाउने प्रयाश गरी हेर्यौं भने तिनको धर्मको स्वरुपको अस्तित्व लोप हुन् पुग्दछ – चाहे मुशाको यहूदी होस् या येशुक्रिष्टको क्रिस्तान या मोहम्मद पैगम्बरको ईश्लाम होस वा बुद्धको बौद्ध वा महावीरको जैन वा जुरुथुस्त्रको अवेस्ता | यसको कारण प्रष्ट छ भगवान राम वा कृष्ण या परशुराम आदिको कालखण्ड भन्दा पहिलेपनि सनातन हिन्दू धर्म जिउँदो थियो , आजपनि छ र भोलीपनि रही रहनेछ | यो एक विकासशील धर्म भएको कारणलेगर्दा यसमा विभिन्न कालखण्डमा नयाँ नयाँ आयामहरु थपिंदै गएको चाहीं पक्का हो | सनातनभित्र आदिमकालका ग्राम देवताहरुदेखि भूत , प्रेत ,पिशाच सम्म , डाकिनी साकिनीदेखि स्थानीय देवीदेउता सम्म , झारफूक, तंत्रमन्त्रदेखि त्रिदेव सहितका तेत्तीसकोटी देवीदेउताहरु सम्म अनि निराकार निर्गूण ब्रह्मदेखि अत्यंत गम्भीर दर्शनसम्म बिनाकुनै अन्तर बिरोध यसभित्र समेटिएर बसेको छ | हामी सनातानीहरु ठाउँहेरी आफ्नो आस्था र विश्वाश अनुसार सबै देवीदेउताहरुको आराधना ,पूजा आजा पूर्ण श्रद्धाका साथ गर्ने गर्दछौं | सनातन हिन्दूधर्म एकदम स-सानोदेखि बृहद परम्पराहरुको समन्वयको स्वरुपपनि हो | यसमा एकातिर वैदिक तथा पुराणकालीन देवीदेउताहरुको पूजाआजा गर्ने गरिएको छ भने अर्कोतिर कपालिक , धामी झाँक्री , झारफूक , लासमाथि बसेर गर्ने डरलाग्दो अनुष्ठान , सम्झिँदै जिउ सिरिङ्ग गर्ने आराधनापनि गरिने गरिन्छ | मानव मंस भक्षणदेखि पशु बलि दिने सम्म , नाङ्गा नागा बाबादेखि धूर्त पाखण्डी गेरु वस्त्रधारी र श्वेत्वस्त्रधारीहरुहरुसम्मपनि यसैभित्र समेटिएर बसेका छन | भक्तिरशका भक्तहरुदेखि अनीश्वर अनात्मवादीहरुसम्म र एकेश्वर मान्नेदेखि वहुईश्वर मान्नेसम्म , वेदान्त दर्शनदेखि लोकायत ( चार्वाक ) दर्शनसम्मका नास्तिकहरुपनि गुजुल्टिएर रहेका छन् | सनातन हिन्दू धर्मभित्र विरोधी सिद्धान्तहरुपनि अँटाएका छन् | त्यसकारण सनातन हिंदूधर्मको विशाल छाहारीमा आर्य समाजी जस्ता धूर्त पाखण्डीहरु , गेरुवस्त्र भिरेर छद्म रुपमा रहेका ईशाई र यवनहरुपनि समेटिन पुगेका छन | यहिनै सनातन हिन्दू धर्मावलम्वीहरुको उदारता, सर्वधर्मसमभाव, समन्वयशीलता र धार्मिक सहिष्णुताको उत्तम नमूना हो भने यसको ठूलो कमजोरीपनि आजको दिनमा यही देखिन पुगेको छ |

सनातन धर्मको श्रोत
सनातन हिन्दू धर्मको परम्परा केलाउनु पर्यो आज भन्दा १,९५,५८,८५,११८ बर्ष अघि यस श्रिष्टिको प्रारम्भिक चरणतिर पुग्नु पर्ने हुन्छ जतिखेर परमात्मावाट वेद ज्ञान ऋषि मुनिहरुले पाउने गरेका थिए | गुरुकुलीय पद्धतिबाट कर्म र क्षमता अनुसारको वैदिक ज्ञान उपलब्ध गराउने प्रयाश गर्दा कर्म अनुसारको वर्ण व्यवस्था स्थापित हुन पुगेको थियो | त्यसैले आज सम्म सनातन हिन्दू धर्मको मूलश्रोत वेदलाईनै मान्ने गरिएको हो | यस पद्धति भित्र वेदमन्त्रदेखि झारफूकसम्म गर्ने गरिन्छ | यस पृथ्वीका तमाम जड र चेतन चिजहरुको महत्व सनातन हिंदू धर्मले संरक्षण गरिदिएको छ | यस स्थावर जंगमका तमाम चिजविजहरु मध्येका पशुहरु ,चरा चुरुंगीहरु , द्दौराली ,पाखापर्वतहरु , नदी हिमालहरु , वन जंगलहरु , मष्ट मरुतहरु सबै पूजित हुन पुगेका छन् | यही विशेषताहरुको कारणले गर्दा सनातन हिंदू धर्म प्रकृति पूजक, एकेश्वरवादी हुँदै बहुदेववादी हुन पुगेको हो | यज्ञादी अनुष्ठानमूलकबाट मूर्ति पूजक बन्न सकेको हो | प्राङ्गैतिहाँसिककालमा यस ब्रह्माण्डको प्रत्येक भौतिक तत्त्वहरुकोलागि विशेष अधिष्ठातृ देवी देउताहरु रहेका मानिन्थे | वरुण, पूषा, मित्र, सविता, सूर्य, अश्विन, उषा, इन्द्र, रुद्र, पर्जन्य, अग्नि, वृहस्पति, सोम आदिको अजेय शक्ति र प्रभूत्व स्वीकारिएको थियो | उतिवेला देवी देउताहरुको आह्वान ,उपासना र आराधना यज्ञमा मंत्रोच्चारण गरेर गर्ने गरिन्थ्यो | त्यतिखेर मंदिरहरु थिएनन भन्दा त्यसकालमा ईश्वरको साकार रुपको पूजा गर्ने चलन थिएन | उपनिषदकालको प्रवेश भएपछि हिन्दू धर्मको दार्शनिक पक्षको विकास भएर गयो | दार्शनिककालमा एकेश्वरवादको अवधारणा दह्रो भएर स्थापित हुन पुग्यो | ईश्वरलाई अजर अमर, अनादि, सर्वत्रव्यापी यस स्थावर जन्गममा सर्वत्र व्याप्त मानिन थालियो | सांख्य, मीमांसा, वैशेषिक, न्याय, योग, र वेदान्त जस्ता वैदिक तत्वज्ञानले परिपूर्ण भएको दर्शनहरु षडदर्शन (महर्षि कपिलको सांख्य दर्शन, ऋषि पतञ्जलीको योगदर्शन, महर्षि जैमिनीको पूर्व मिमांसा, महर्षि व्यासको बेदान्त, महर्षि कर्णादको वैशेषिक दर्शन र महर्षि गौतमको न्याय दर्शनको ) उदय हुन पुग्यो | विश्वको सबैभन्दा पुरानो र आधुनिक युगको उत्तम दर्शनहरुमा यिनैको वाहुल्यता रहन गएको छ | यी सबै दर्शनहरुको उत्पत्तिक्षेत्र हिमवतखण्डमा पर्ने हाम्रै नेपाल नै रहेको मानिन्छ | त्यसपछि धर्म ,अर्थ ,काम र मोक्ष जस्ता चार सिद्धान्तले जीव, जगत र कल्याण (शिव) तिनै तत्वहरुको पुष्ट्याई गरेर लग्यो | यसैले सम्पूर्ण विश्वलाइ शिर्ष स्थानमाराखि मानव जातीलाई विश्व भातृत्वकोलागि र मानव कल्याणकोलागि भक्ति ,ज्ञान र उपासना कति जरुरी छ ? भनेर बाटो देखायो | यस संगसंगै निर्गूण र सगुण अवधारणाहरुको बिकास भएर गयो | यसभन्दा धेरै अघि नै वेदलाई पुष्ट्याइ गर्न पुराणहरु वाचन गर्ने परम्परा बसिसकेको थियो | पुराणहरुमा श्रिष्टि प्रक्रियादेखि मध्य युगीन धर्म, ज्ञान-विज्ञान तथा इतिहासको वर्णन प्रसस्त रहेको कारण सनातन हिन्दू धर्ममा अवतारवादको अवधारणा बलियो बन्न पुगेपछि मूर्तिपूजा, तीर्थयात्रा, व्रत , उपवास आदिपनि सनातनी अंगको रुपमा स्थापित हुन् पुग्यो | त्यसपछि क्रमशः भक्तिकालको प्रवेश भयो जसमा साकार ईश्वरको आराधनामा बल दिइयो , जसले गर्दा प्राचीन यज्ञीय कर्मकांड सम्बन्धी अबधारणा शनै: शनै: खुकुलो भएर गए |

bishalnepal